ATRAKCJE W SANOKU

Już samo położenie miasta jest niezwykle malownicze, są to tereny o dużym zróżnicowaniu geograficznym i kulturowym. Na południowym wschodzie od miasta leżą Bieszczady – są one jedynym skrawkiem Karpat Wschodnich znajdującym się na terenie naszego kraju. Na południowy zachód od Sanoka znajdziemy wschodnią część Beskidu Niskiego – równie dzikiego i malowniczego jak Bieszczady. Od północnego wschodu miasto okalają pasma Gór Słonnych i Pogórza Przemyskiego – góry te wraz z północną częścią Bieszczadów nazywane są Górami Sanocko-Turczańskimi. Natomiast idąc, bądź co jest zdecydowanie ciekawszą opcją – płynąc, z nurtem Sanu po lewej ręce będziemy mieć pasmo Pogórza Dynowskiego które jest pogórzem Beskidu Niskiego. Samo miasto rozłożyło się w malowniczej dolinie Sanu u stóp Gór Słonnych, natomiast starówka leży na stromym wzniesieniu, którego najwyższym punktem jest Góra Parkowa o wyskokości 362 m n.p.m. Sanok obejmuje powierzchnię 38 km², na co składa się siedem dzielnic: Śródmieście, Błonie, Wójtostwo, Posada, Zatorze, Dąbrówka i Olchowce. Obecna liczebność mieszkańców to ok. 38 tyś.

Historia sanockiego grodu sięga wiele wieków wstecz. Już w połowie XII w. osada założona nad wijącym się miedzy zalesionymi górami Sanem, od którego wzięła swoja nazwę, pełniła ważną rolę obronną i administracyjną. Najstarsza pisana wzmianka o Sanoku pochodzi czasów gdy ziemie te należały do książąt ruskich – w Latopisie Hipackim można przeczytać, że w 1150 r. król węgierski Gejza II „przeszedł góry i wziął gród Sanok i posadnika jego i wiosek w Przemyskiem wiele wziął”. Później dwukrotnie jeszcze w rzeczonym Latopisie czytamy o Sanoku: w 1205 roku wzmiankuje o odbytym w grodzie sanockim spotkaniu króla węgierskiego z ruską księżniczką Anną (matką króla Daniela Halickiego), a w 1231 roku o wyprawie księcia Aleksandra do Sanoka.

Jeszcze za czasów przynależności do Rusi Halickiej, w 1339 roku Sanok otrzymał przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. Podpisał go 20 stycznia 1339 roku książę halicki Jerzy Trojdenowicz wywodzący się z mazowieckiej linii Piastów. Pierwszym zasadźcą i wójtem sanockim był niejaki Bartko z Sandomierza. W rok później, po śmierci Jerzego Trojdenowicza rozpoczęła się rywalizacja o tron halicki pomiędzy Litwą, Tatarami, Węgrami i Polakami. Ziemie rusi halickiej przechodziły z rąk do rąk, by ostatecznie w 1344 roku zwycięstwo swe przypieczętował Kazimierz Wielki. 25 kwietnia 1366 roku, król wydał dokument potwierdzający prawa miejskie Sanoka. Za jego panowania rozbudowano zamek oraz postawiono kościół pw. Archanioła Michała.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 roku Sanok przeszedł pod panowanie Węgierskie. Namiestnikiem Rusi w imieniu króla Ludwika Andegaweńskiego został Władysław Opolczyk. 27 lutego 1377 roku nadał on prawo osiedlenia się w Sanoku franciszkanom ze Lwowa i ufundował  poza murami miasta, drewniany kościół pw. Matki Boskiej, jednocześnie ofiarowując drewniany dworek, który miał służyć za klasztor. Warto wspomnieć, iż rzeczony Władysław był również fundatorem klasztoru Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, którym ofiarował przywieziony z Rusi Halickiej obraz Czarnej Madonny. Prawo osiedlenia się w obrębie murów miejskich nadała franciszkanom Elżbieta Bośniaczka – żona Ludwika Węgierskiego, królowa węgierska i tytularna królowa Polski.

W 1387 roku Jadwiga – córka Ludwika Andegaweńskiego, stając się królową Polski i jednocześnie księżną Rusi Halickiej, włączyła ją na powrót w granice Polski. Sanok powrócił wówczas do roli głównego ośrodka administracyjnego regionu stając się siedzibą nowej jednostki administracyjnej o nazwie Ziemia Sanocka. Rozciągając się od źródeł Sanu na południu po Błażową na północy, Krosno na zachodzie, a na wschodzie granicząc z ziemią przemyską w okolicy Ustrzyk Dolnych, była jedną z pięciu części tworzących w okresie staropolskim województwo ruskie.

Rok 1417 przyniósł nowe, doniosłe w skali całego kraju wydarzenia. 2 maja w Sanoku, w kościele farnym ślub ze swą trzecią żoną wziął król Polski – Władysław Jagiełło. Jego wybranką była niemłoda już i niosąca spory bagaż doświadczeń miłosnych i małżeńskich Elżbieta Granowska. Związek ten nie był mile widziany na dworze, nawet sam arcybiskup Zbigniew Oleśnicki domagał się unieważnienia małżeństwa z 40-letnią chorą na gruźlicę wdową. Nastroje otoczenia króla najlepiej oddaje kronikarz Marcin Bielski, który odnotował w „Kronice Polskiej” iż: „Król co miał nieprzyjaciela gonić, wolał tymczasem weselić się w Sanoku. Aby był jeszcze młodą pojął, ale babę, Helżbietę, córkę Ottona z Pilicy, Wojewody Sandomirskigo, którą przedtem uniósł jeden Morawczyk, a potem mu ją drugi wydarł, potem zaś była z Granowskim, Kasztelanem Nakielskim. Taż królowi nie wiedzieć z czego się spodobała, bo już stara była i wyschła od suchot, tak ludzie rozumieli, że go zaczarowała…”.

Po uroczystości zaślubin, królewską parę „młodą” podjął na zamku kasztelan sanocki, a następnie ucztowano na zamku Sobień – wzniesionym na stromym wzgórzu, tuż nad wodami Sanu.

Jakieś złe fatum ciążyło jednak nad Granowską, ponieważ i to małżeństwo nie trwało długo. Po trzech latach, dokładnie w dniu rocznicy ślubu królowa zmarła.

Ostatnia żona Jagiełły – Zofia Holszańska zwana powszechnie Sonką, także była związana z Sanokiem. Po śmierci króla w 1434 roku osiadła ona na stałe w sanockim zamku. To jej miasto zawdzięcza dalszy rozwój i rozbudowę, rozwiązała m.in. spór pomiędzy radą miejską a mieszczaninem Tomaszem Ikonowiczem o prawo do użytkowania ogrodu na górze Stróżnia (dzisiejsza góra Parkowa) – od tamtej pory aż „po wsze czasy” ogród miał służyć wszystkim sanoczanom. Nie stroniła również od polityki wspierając swojego syna Kazimierza Jagielończyka, a na sanockim zamku podejmowała ważne osobistości, jak np. kardynał Oleśnicki.

Nie omijały również Sanoka klęski żywiołowe, epidemie czy wojny. Krwawe żniwo zebrała w 1448 roku zaraza, a w kilka lat później w 1470 większość zabudowy miejskiej strawił ogromny pożar. Niedługo po tym, w roku 1474 ziemię sanocką splądrowały wojska węgierskiego króla Macieja Korwina spierającego się z Jagielończykiem o czeską koronę.

XVI w to okres szybkiego rozwoju miasta, sprzyjało temu położenie blisko węgierskiej granicy dzięki czemu w Sanoku kwitł handel oraz prężnie działały warsztaty rzemieślnicze. Przy kościele św. Michała funkcjonowała szkoła parafialna – najsłynniejsi jej absolwenci, późniejsi studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego to Grzegorz z Sanoka – wybitny humanista oraz Jan Grodek – rektor UJ w latach 1540-1552.

W 1523 roku starosta sanocki Mikołaj Wolski rozpoczął przebudowę i rozbudowę zamku nadając mu renesansowy charakter. Legenda głosi, że w Sanoku gościła małżonka króla Zygmunta Starego – Bona Sforza, choć zdania historyków są na ten temat podzielone. Nie ulega jednak wątpliwości, że królowa dbała o miasto – to ona sfinansowała rozbudowę zamku oraz przyczyniła się do przyznania przez króla licznych przywilejów.

Wszystko to znajduje potwierdzenie w herbie miasta – wdzięczni mieszczanie włączyli herb Bony Sforzy do dotychczasowego herbu Sanoka.

A skoro już jesteśmy przy symbolice herbowej… Kartusz herbowy Sanoka składa się z trzech pól. Najstarsze z nich to wyobrażenie Michała Archanioła walczącego ze smokiem. To pod jego wezwaniem był pierwszy sanocki kościół rzymskokatolicki i uważano go za patrona miasta. Jego podobiznę możemy spotkać na najstarszych pieczęciach miejskich. Wcześniej, w czasach ruskich patronem Sanoka był św. Dymitr, pod którego wezwaniem była miejska cerkiew prawosławna. Zarówno św. Dymitr jak i Archanioł Michał to wojownicy, którzy nosili rzymską zbroję i oręż w ręku, toteż podobieństwo graficzne obu patronów jest bardzo duże. Kolejna część herbu przedstawia Lewiatana, węża-smoka połykającego Saracena – herb rodowy sławnego mediolańskiego rodu Viscontich, którym pieczętowała się wspomniana wcześniej Bona Sforza. Ostatnim, trzecim elementem jest biały orzeł na czerwonym polu – pojawił się on w okresie autonomii galicyjskiej, kiedy to wiele miast spod zaboru austriackiego podkreślało w ten sposób swoją polskość. Całość wieńczy korona świadcząca o tym, że Sanok był miastem królewskim aż do 1772 roku czyli do pierwszego rozbioru Polski.

Od końca XVI w. rozpoczął się powolny upadek miasta. Przyczyniły się do tego głównie pożary, z których największy w 1566 roku zniszczył miasto tak dalece iż ocalał jedynie zamek, kościoł franciszkanów, 5 domów i górne przedmieście. W 1657 r. ziemię sanocką spustoszył najazd wojsk Jerzego II Rakoczego – sojusznika szwedzkiego króla, którego wojska zajmowały ówcześnie terytorium polski. Kolejne pożary, oraz zmiana przebiegu szlaków handlowych tylko przypieczętowały upadek miasta. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku, Austriacy zastali miasto tak zniszczone, że siedzibę starostwa przeniesiono do pobliskiego Leska. Dopiero w 1812 roku cyrkuł został przeniesiony do wyremontowanego budynku zamku.

Kilka lat wcześniej, bo w roku 1809 doszło do ostatniej w historii obrony sanockiego zamku. Wojny napoleońskie, a w efekcie powstanie Księstwa Warszawskiego w zaborze rosyjskim, poderwało do działań niepodległościowych także mieszkańców Galicji. Ksawery Krasicki wraz ze zbrojnym oddziałem zajął miasto i zabarykadował się w zamku. Po rozpaczliwej obronie, pod naporem wojsk austriackich musiał ratować się ucieczką – zjechał ze stromej i skalistej 40-metrowej skarpy spod sanockiego zamku wprost w nurt Sanu, wykorzystując do zjazdu… koński brzuch. Wydarzenie to upamiętnia tablica, wmurowana w setną rocznicę tego wydarzenia w skałę przy „schodach zamkowych”, oraz postawiona na placu św. Jana przez samego zainteresowanego kapliczka, jako wotum za uratowanie życia.

W roku 1832 rozpoczęła się historia jednego z najbardziej rozpoznawalnych sanockich zakładów – założony przez Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego zakład kotlarski, przemianowany później na zakład przemysłowy. Syn Walentego – Kazimierz Lipiński, kilka lat później założył Pierwsze Galicyjskie Towarzystwo Budowy Maszyn i Wagonów w Sanoku, a w latach 1894-95 przystąpił do budowy fabryki – obecnej Sanockiej Fabryki Autobusów „Autosan”. 

W 1848 roku Karol Pollak założył drukarnię, która wydawała wybitne dzieła literatury polskiej rozprzestrzeniając je nie tylko na terenie Galicji, ale także w zaborze pruskim i rosyjskim. Za jego sprawą powstała też księgarnia i publiczna wypożyczalnia książek. Na przełomie XIX i XX wieku życie kulturalne miasta intensywnie się rozwijało, powstało Towarzystwo Teatralno-Muzyczne „Gamba”, Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, ukraińskie stowarzyszenie kulturalne „Proświata”, rusińska czytelnia im. Kaczkowskiego i inne.

Niebagatelne znaczenie dla rozwoju miasta miało wybudowanie w 1872 r. linii kolejowej z Chyrowa przez Zagórz i Łupków na Węgry, oraz w 1884 r. z Zagórza przez Sanok do Jasła. Nie bez znaczenia był też intensywny rozwój przemysłu wydobywczego ropy naftowej – powstające wokół kopalnie dawały zatrudnienie mieszkańcom ubogich niegdyś miejscowości.

Wybuch i działania wojenne podczas I Wojny Światowej spowodowały w mieście znaczne straty. W przededniu wojny w Sanoku stacjonował słynny 45 Galicyjski Pułk Piechoty arcyksięcia Józefa Ferdynanda oraz mieściła się Komenda Uzupełnień pułku. Wojska rosyjskie wkroczyły do miasta 26 września 1914 roku, po kontrataku Austriaków zostały zmuszone do wycofania się za San by po miesiącu ponownie uderzyć na Sanok przesuwając fort na zachód i południe od miasta. W miejscowej fabryce wagonów Rosjanie urządzili stajnie dla koni, a w części hal produkcyjnych zorganizowali warsztaty naprawcze broni ciężkiej i samochodów.

11 maja 1915 roku armia austriacka ostatecznie wyparła z Sanoka Rosjan. Rozpoczęły się jednocześnie represje wobec osób współpracujących z Rosjanami, które wywożono do obozu koncentracyjnego w Talerhofie lub na miejscu rozstrzeliwano.

Ogromne zniszczenia wojenne, a także terror wojsk austro-węgierskich potęgowały nastroje niezadowolenia w społeczeństwie. Zaczęły ponownie rodzić się aspiracje niepodległościowe podsycane niepowodzeniami państw centralnych na frontach Europy, coraz przychylniejszą postawą państw ententy wobec sprawy polskiej, a także wybuchem rewolucji w Rosji.

1 listopada 1918 roku pierwsze polskie patrole opuściły gmach „Sokoła” przejmując władzę w mieście, a 13 grudnia na sanockim rynku zaprzysiężono pierwsze oddziały Wojska Polskiego.

Nie był to jednak koniec zmagań militarnych na ziemi sanockiej. Tereny pomiędzy Sanokiem a Ustrzykami Dolnymi stały się areną walk z wojskami Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej.

Okres międzywojenny przyniósł szereg inwestycji przemysłowych w mieście, m.in. powstała Fabryka Gumy i Fabryka Akumulatorów „Warta”. Miasto weszło w skład Centralnego Okręgu Przemysłowego. Lata 30-te to także powstanie Muzeum „Łemkowszczyzna” oraz Muzeum Ziemi Sanockiej. Prężnie działał też Oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego organizując ruch turystyczny.

Za Sanem powstało popularne w całym kraju sanatorium dr. Domańskiego, specjalizujące się w schorzeniach ginekologicznych i położnictwie. W leżącej po drugiej stronie góry Orli Kamień Lisznej działało należące do prezydentowej Mościckiej kolejne uzdrowisko.

Okres spokojnego rozwoju Sanoka został przerwany wybuchem II Wojny Światowej. Został zajęty 9 września 1939 roku przez atakujące od strony Przełęczy Łupkowskiej oddziały niemiecko-słowackie. Sanok stał się miastem granicznym – rzeką San przebiegała granica pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem a Związkiem Radzieckim.

W 1940 roku zaczęła rozwijać się siatka podziemnych sił zbrojnych. Przez Sanok wiodły trasy kurierskie na węgry. Armia Krajowa, której Komenda Obwodowa mieściła się w Sanoku a jej siedzibą był dwór Gubrynowiczów w Porażu,  prowadziła w terenie liczne akcje dywersyjne.

Był to też czas prześladowań ludności żydowskiej i cygańskiej – do największych masowych egzekucji doszło na terenie obecnego cmentarza żydowskiego na Kiczurach oraz na Zasławiu koło Zagórza.

Wzdłuż wschodniego brzegu Sanu Rosjanie rozpoczęli budowę umocnień – tzw. Linię Mołotowa, nie zdążyli ich jednak ukończyć przed wybuchem wojny z Niemcami. Większość schronów nie była wyposażona ani nawet uzbrojona. Także strona niemiecka rozpoczęła umacnianie linii granicznej żelbetowymi schronami – dwa największe z nich zlokalizowano na dziedzińcu sanockiego zamku.

22 czerwca 1941 roku niemieckie samoloty przeleciały nad Sanokiem przekraczając granicę niemiecko-radziecką, a w kilka godzin później rozpoczął się ostrzał artyleryjski wybranych bunkrów Linii Mołotowa oraz strażnic granicznych. Po zajęciu terenów na wschód od Sanu, Niemcy założyli w Olchowcach jeden z największych w regionie obozów jenieckich. Obecnie w tym miejscu znajduje się cmentarz – liczbę ofiar obozu szacuje się na 10-20 tyś. Na terenie fabryki wagonów urządzono zakłady naprawcze sprzętu wojskowego – Panzer-Instandsetzungs-Kraftfahr-Werken, Instantsetzungsgruppe „Sud” (w skrócie K-Werk). Remontowano tam m.in. uszkodone czołgi, działa samobieżne, samochody pancerne i transportery opancerzone.

W sierpniu 1944 roku do Sanoka wkroczyły wojska radzieckie, a wycofujące się oddziały niemieckie  zniszczyły istniejące w mieście zakłady przemysłowe. Kiedy w całym kraju cichły echa wojny Sanocczyzna stała się poligonem wojny domowej pomiędzy ukraińskim podziemiem (UPA), polskim podziemiem (WIN,NSZ) i oddziałami MO, UB, oraz Ludowego Wojska Polskiego. Siała ona spustoszenie obszarów wiejskich. Ostatnim jej dramatycznym akordem była tzw. Akcja Wisła rozpoczęta wiosną 1947 roku, w wyniku której przesiedlono ludność ukraińską na Ziemie Odzyskane.